Lokalne fotke - stare i nove

[Bibliotekar]

Avaj, takvih fotografija jednostavno nema. Novembra 1918. foto-aparati, naime, nisu bili toliko kompaktni kao nekih dvadesetak godinica kasnije, a isto se tako zbog visoke cene ondašnjih aparata isti nisu ni nalazili u posedu relativno brojnih boljestojećih pripadnika tzv. srednjeg sloja građanstva, koje je spontanim fotografisanjem zbivanja bilo u prilici da za potonje generacije ostavi popriličan broj dokumenata koji nedvosmisleno jasno prikazuju društvena zbivanja koja su se zaista odigrala u miloj nam komuni.

Jedan od upravo takvih foto-dokumenata predstavlja i ovaj snimak koji je načinjen u leto 1943. godine, a koji prikazuje uplovljavanje rečnog putničkog parobroda-točkaša „Bačka” (nekadašnja „Venera”, prvi brod iz istoimene klase brodova koja je izrađena od strane brodogradilišta Dunavskog parobrodarskog društva u Budimpešti 1897. - kasnije nazvano Brodogradilište Ganc-Danubius - koji uplovljava u plutajući dok Mađarskog kraljevskog rečnog i pomorskog brodarskog akcionarskog društva [MFTR]):



Parobrod-točkaš „Bačka” pristaje uz ploveći dok kod Sente 1943. (fotograf: Jožef Horvat)

Iz ovog foto-dokumenta je vidljivo da su fragmenti porušenog mosta do tada zaista već bili izvađeni iz reke od strane pripadnika ronilačkog odreda mađarske Rečne straže, a rečni plovni put funkcionalno osposobljen za saobraćaj.

Što se pak eventualnih snimaka fotografa-profesionalaca tiče, čini se da zbivanja iz 1918. iz nekog razloga nisu privlačila njihovu pažnju. Tako je, avaj, ostalo fotografski nezabeleženo celo jedno poglavlje iz te nedvosmisleno zanimljive epohe.

Tim više je sa istoriografskog aspekta neophodno da se one postojeće, iz drugih epoha potičuće, a javno iz raznorodnih razloga nepredstavljene fotografije, konačno adekvatno istave na uvid javnosti.

[tanja]

Stvarno brate, ove dve njuške su

[Bibliotekar]

Misliš li to na saradnike Mađarskog filmskog ureda Martina Đemila i Šandora Tereka, draga sestrice?

Tja... lepota je veoma uslovna i estetički poprilično relativna stvar. No činjenica je da su pomenuta gospoda autori nekih od istoriografski uistinu najvrednijih foto-dokumentarnih materijala vezanih ne samo za Aprilski rat, već i za Drugi svetski rat uopšte!

Primera radi, ovo je snimak pomenute ekipe iz Novog Sada (pomenuta filmska ekipa je inače aprila 1941. snimala zbivanja čak i u Beogradu, snimivši čitav niz istorijski izuzetno vrednih dokumenata o razaranju jugoslovenske i srpske prestonice, a koji su čak i danas žalosno nepoznati ovdašnjoj i svetskoj javnosti!), a koji pak prikazuje g. Đemila ispred oštećenog i zaplenjenog izviđačkog aviona tipa Brege 19 Jugoslovenskog kraljevskog ratnog vazduhoplovstva (JKRV) na aerodromu u Novom Sadu:



Martin Đemil sa članovima ekipe Mađarskog filmskog ureda ispred zaplenjenog Bregea 19 JKRV u hangaru novosadskog aerodroma

Objektivnost nalaže da se kaže i to da je g. Martin Đemil (rođen inače u Konstantinopolju od majke Turkinje i oca Nemca!) ujedno bio i zaslužni i priznati tehnički inovator u oblasti elektroakustike, ostvarivši svojim izumom, „Martinofonom”, pravu revoluciju u oblasti elektroakustičke produkcije radijskih programa (pre rata je bio uposlenik Mađarskog državnog radija!), a u svojstvu jednog od najboljih sledbenika legendarnog rusko-sovjetskog izumitelja i pionira elektroakustike Lava Sergejeviča Teremina, nastavivši posle okončanja II svetskog rata sa svojom plodnom i korisnom inovatorskom aktivnošću koja je imala odjeka širom Evrope, a naročito u SSSR-u.

Isto se tako mora pošteno i otvoreno reći da su pored g. Đemila i ostala gospoda iz navedene ekipe za sve vreme rata isključivo obavljala svoj snimateljski posao, nikada ne učinivši apsolutno ništa nažao ovdašnjem stanovništvu, niti pak učestvujući u oružanim akcijama ili nepočinstvima mađarskih okupacionih snaga, a za razliku od facijalno mnogo lepše uobličenih, čak izrazito naočitih i atraktivnih, ali etički izuzetno problematičnih osoba, poput ove notorne ličnosti:



Ferenc Salaši u Senti, 1944.

A evo i jedfnog malenog pitanja za sve iskrene poklonike zavičajne istorije miloga nam grada i notorne domicilne istoriografe: znadete li, štovane dame i gospodo, ko je osoba na fotografiji koja u Senti ispred hotela „Rojal” izražava dobrodošlicu Ferencu Salašiju?

Znate, tek toliko da podstaknemo istoriografsko-istraživački duh ovdašnji na nova, istinski originalna pregnuća.

[Bibliotekar]

Elem, posle duže vremena, evo i novih foto-dokumentarnih priloga senćanskoj zavičajnoj istoriografiji, a koje pak prezentujemo kao svojevrsni rezultat od strane senćanske Zavičajne fondacije „Stevan Sremac” iniciranog istraživačkog projekta vezanog za otkrivanje u Senti eventualno i dalje postojećih ostataka bronzane biste kralju Petru, dela akademskog skulptora Dejana Bešlina iz 1931. godine.

Pomenuti foto-dokumentarni nalazi zapravo prikazuju jedan drugi spomenik koji je u Senti podignut za vreme okupacije tokom Drugog svetskog rata - spomenik Ištvanu Hortiju, sinu (i ujedno koregentu!) Regenta Mađarske Mikloša Hortija, koji je zbog potpuno neukog rukovanja lovačkim avionom tipa MAVAG Héja (mađarska varijanta italijanskog lovačkog aviona Reggiane Re 2000) poginuo kod sela Ilovskoje u negdašnjem SSSR-u 20. VIII 1942.



Svečano otkrivanje spomenika koregentu Mađarske Ištvanu Hortiju u Senti 19. IX 1943. godine



Svečano otkrivanje spomenika Ištvanu Hortiju od strane visokih uzvanica, predvođenih od strane viteza i ministra bez portfelja Bele Lukača

Ova bista podignuta je na istom onom mestu na kojem se do tada nalazio spomenik Stevanu Sremcu (rad akademskog vajara Jovana Pešića iz 1928. godine), koji je, međutim, bio porušen od strane mononacionalno obnevidelih mađarskih domoljuba aprila 1941. Interesantno je, međutim, da je pri izradi spomen-biste Ištvanu Hortiju bio korišćen materijal sa takođe uništenog spomenika kralju Petru, a koji se pak sastojao u ponovnoj upotrebi opločja kraljevog spomenika od belog bračkog mermera.



Bista Ištvanu Hortiju - rad senćanskog vajara Ištvana Tota



Alokativna pozicija biste Ištvanu Hortiju

I ovaj je spomenik, međutim, bio porušen oktobra 1944, a na njegovom je mestu pak 25. juna 1950. otkriven novi (i za sada jedini!) spomenik Stevanu Sremcu u Senti (rad akademske vajarke Jelene Jovanović).

No ono što je u celoj ovoj tegobnoj & sumornoj priči najznačajnije, jeste činjenica da je od strane spram kulture & umetnosti vazda džimrijski štedljivih Senćana višekratno upotrebljeni fragment opločja oba tokom Drugog svetskog rata uništena spomenika pronađen u depou senćanskog Gradskog muzeja.

Sve sa na obe strane kamenoga opločja jasno vidljivim inskripcijama dvema različitim osobama, uklesanim od strane zdušnih pobornika dvaju suprotstavljenih državnih projekata.

Pripadnici Istraživačke komisije učiniće sve što je u njihovoj moći da ovaj bremenitošću socijalno-istorijskih poruka unikatni fragment bude istavljen na uvid svekolike ovdašnje (i ne samo ovdašnje!) kulturne javnosti.

[branko]

I koji sad spomenik, ili fragmente, tražite, kralja Pere ili Horti Pićuke?

[Bibliotekar]

Kralja Pere. Toržestveni Rojalisti Senćanski smatraju, naime, da je od biste kralja Pere (bronza, 70 kg) zasigurno preostao neki deo (skriven ako već ne u katakombama Gradske kuće, a onda na nekom drugom lokalitetu).

No sama mehaničko-ekonomska svojstva dotičnog spomeničkog materijala, kao i pronalaženjem narečenog mramornoga fragmenta opločja postamenata oba spomenika dokazana sklonost Senćana ka reciklaži umetničkih artefakata, ne ostavljaju previše nade za sam nalaz iste (bilo u celini, bilo u fragmentima).

[branko]

Dobro, a što to ti tražiš?

[Bibliotekar]

Zato što mi je to povereno od strane UO ZF „Stevan Sremac”.

[branko]

Opet te Debeli zaje*ao.

[Bibliotekar]

Ma kakvi. Na sednicama UO ZF „Stevan Sremac” on isključivo statira kao nevini četni evidentičar.

[branko]

Pa, ko te zeznuo?

[Bibliotekar]

Muzejska granata & malena plata!

[branko]

Aaaaaa! Ti to sam želiš. Šta ćeš kad si k'o baba Zrna...

[Bibliotekar]

...dok si Ti pak, vaistinu, k’o deda-Prčko.

[branko]

Ne znam baš ko prčka po katakombama...

[Upravnik]

Ma kakvi. Na sednicama UO ZF „Stevan Sremac” on isključivo statira kao nevini četni evidentičar.

On nije član Upravnog odbora, te, kao takav, ne donosi nikakve odluke. Samo ih izvršava.

A inače, koliko ja znam, nešto je već pronađeno, ali ne u katakombama.

[Bibliotekar]

Bezbeli, po katakombama neko vaistinu i prčka, no to prčkalo nije onaj Prčko što podrobak i po svojti i po hatoru vascelome krčka.

On nije član Upravnog odbora, te, kao takav, ne donosi nikakve odluke. Samo ih izvršava.

Lepo ja i pravedno velim da nam je dotični veselnik pravi nevini četni evidentičar.

A što se pak nalaza nekih na znanom a nenadanom mestu tiče, bojim se da će od nekih novih, čudnih, na puki povijesni razvigor da liče...

[Upravnik]

A ovako je bilo 'iljadudevetstotinačetrdesetčetvrte godine, negde u jesen, a u Ritu, kada su Rusi (kažu da je bilo i partizana, oni su se samo slikali) oslobodili naš grad od okupatora.

[Bibliotekar]

Nešto se baš i ne podudara ova fotografija sa istorijski verifikovanim činjenicama o oslobođenju Sente 8. oktobra 1944, dragi moj ex-Upravniče...

Vidite, lice koje zarobljava - čini se neprerušenog! - nemačkog vojnika (osoba nosi na glavi lako prepoznatljivu standarndu nemačku poljsku kapu Einheitsfeldmütze M 43, a odevena je, čini se u kombinaciju tunike Feldbluse M 44 i pantalona Keilhose M42) u njega upire repetirku tipa Mauser M 98 ili njegov derivativ (jasno je uočljiv tipični Mauzerov prednji okov i prednja grivna) koja se nikada nije nalazila u naoružanju sovjetske armije, a kojoj pak – prema sugestiji uz fotografiju – pripada osoba koja osobu u nemačkoj uniformi zarobljava, te koja se već na prvi pogled lako razlikuje od standardne sovjetske repetirke Mozin M91/30.

Ne čini se odviše verovatnim da bi sovjetski vojnik prilikom borbenog zarobljavanja neprijatelja koristio nemačku vojničku pušku, koja je potpuno drugačijeg konstruktivno-korisničkog ustrojstva i koja uza sve to ima i manjkavu (u samom oružju neposredno pohranjenu ili eventualno tek u minimalnim količinama zaplenjenu) rezervu municije.

Isto tako treba reći da vreme i mesto događaja nisu baš sasvim neupitni. Prikazani krajolik lišen je, naime, ma kakvih jasno prepoznatljivih, markantnih pejzažnih elemenata, koji bi eventualno bili nedvosmisleno dovedivi u vezu sa senćanskim toponimima.

Još veći problem predstavlja iskazana tvrdnja o vremenskoj dispoziciji snimka. Ako se, naime, na osnovu deponovanih pismenih iskaza ondašnjeg stanovništva Sente (videti npr. pismenu izjavu stanovnika Sente g. Lasla Tenjija datu 1981.) sa apsolutnom sigurnošću može reći da su sovjetske jedinice iz sastava Drugog ukrajinskog fronta Četrdeset šeste armije SSSR bez ikakve borbe ušle u Sentu oko 13 časova u nedelju 8. oktobra 1944, a da su poslednji neprijateljski vojnici u Senti po svoj prilici bili članovi posade nemačkog oklopnog izviđačkog vozila tipa Sd.Kfz 250 (najverovatnije iz sastava 31. SS dobrovoljačke divizije „Bačka” pod komandom SS oberfirera Gustava Lombarda - 31. SS-Freiwilligen-Grenadier Division Batschka) koji je oko 12 časova 8. oktobra 1944. viđen od strane imenovanog svedoka u vožnji u tadašnjoj Novobunarskoj ulici (nakon II svetskog rata preimenovana u ulicu Generala Petra Drapšina, a u devedesetim godinama XX veka u Poštansku ulicu) u pravcu senćanske Železničke stanice, ostaje nejasno ko bi dotični nemači zarobljenik mogao da bude, odnosno gde je i kada je on u senćanskom ataru mogao da bude zarobljen.

Upravo zato možda i ponajveći faktografski problem predstavlja potpuno pomanjkanje ma kakve službene dokumentacije ili pak svedočenja lokalnog stanovništva o postojanju nemačkih ratnih zarobljenika prilikom oslobođenja Sente. Prema postojećoj dokumentaciji je, naime, prilikom oslobođenja Sente zarobljen jedan jedini neprijateljski vojnik - u bolnici opstojeći ranjeni pripadnik 1. oklopnog bataljona Mađarskog kraljevskog domobranstva, narednik Lajoš Bertok (rođen u Tisaigaru 1914. od oca Ištvana i majke Tereze rođ. Fekete), koji je teško ranjen u žestokim borbama za Adu 7. oktobra 1944, a koji je pak usled sepse umro u senćanskoj bolnici 23. oktobra 1944. te potom i oficijelno zaveden u Matičnu knjigu umrlih opštine Senta pod evidencionim brojem 396/1944.

Imajući u vidu sve napred izneto, čini se da zapravo nema definitivnog odgovora na pitanja koja su vezana za identitet ljudi na prikazanoj fotografiji, te za ona skopčana sa vremenom u kojem je i mestom na kojem je ova ova fotografija načinjena, a koja pak obavezno moraju da budu razrešena.

[Bibliotekar]

U međuvremenu pak evo i nekih neupitnih foto-dokumentarnih dokaza koji potvrđuju istorijska svedočenja lokalnog stanovništva o stvarnom prisustvu partizanskih jedinica NOVJ prilikom oslobođenja Sente, oktobra 1944. godine:



Borci VIII vojvođanske brigade na ručku priređenom na trgu ispred Gradske kuće u oslobođenoj Senti 12. oktobra 1944.

E, a sada još samo da pronađemo negde one zaturene fotografije kod Žitnog trga ukopanih i na obali Tise ostavljenih mađarskih tenkova iz sastava u senćanskoj kasarni stacioniranog Prvog tenkovskog bataljona Prve konjičke divizije Mađarskog kraljevskog domobranstva, koja je sa tri čete srednjih (ukupno 17 komada) i jednom četom teških tenkova (11 komada) trebala da u zajednici sa 55. Krstarećim odsekom 16. bataljona Pograničnih lovaca odbrani Sentu, no koja je nekim čudnim sticajem okolnosti ostala bez goriva...