Vizantija

[Upravnik]

Vizantijsko carstvo je termin koji se koristi da opiše prostor grčkog govornog područija Rimskog carstva tokom Srednjeg veka, sa sedištem u Konstantinopolju. U posebnom smislu, obično se odnosi na vekove koji su obeležili pad Zapadnog rimskog carstva, koristi se i termin Istočno rimsko carstvo. Ne postoji opšta saglasnost oko vremena kada počinje Vizantijska epoha. Neki taj početak smeštaju u vreme vladavine Dioklecijana (284-305.) tokom koje je sproveo administrativne reforme, deleći carstvo na istočni deo (pars Orientis) i zapadni deo (pars Occidentis). Drugi ga smeštaju u period vladavine Teodosija I (379-395.) i trijumfa hrišćanstva nad rimskom paganskom religijom, ili, posle njegove smrti 395, sa podelom imperije na zapadni i istočni deo. Opet, neki misle da početni Vizantijski period počinje 476, kada je poslednji zapadni car, Romul Avgustul, bio primoran da abdicira, stoga ostavljajući vladaru Istočnog carstva jedinu carsku vlast. U svakom slučaju, promene su bile postepene i do 330, kada je Konstantin I Veliki inaugurisao svoju novu rezidenciju (koja će sredinom 4. veka prerasti u prestonicu Carstva), proces helenizacije i hristijanizacije je već uveliko poodmakao.

Poreklo imena „Vizantijsko carstvo“
Termin „Vizantijsko carstvo“ je moderan naziv i bio bi stran njegovim savremenicima. Domaći, vizantijski, naziv je bio Ῥωμανία Romania ili Βασιλεία Ῥωμαίων Basileia Romaion, što predstavlja direktan prevod latinskog naziva za Rimsko carstvo, Imperium Romanorum,a svi postojeći zapisi govore o tzv. Vizantijcima kao "Romejima", dakle zemlji koja je naslednik Rimskog carstva i njenim podanicima.

Sam naziv prvi put se koristi 1557. od strane nemačkog istoričara Heronima Volfa u njegovom delu „Corpus Historiae Bizantinae“. Potiče od starog grčkog naziva Vizantion, grčke kolonije na Bosforu, na čijem je mestu kasnije podignuta prestonica Istočnog carstva, Konstantinopolj. Prema predanju, grad su osnovali grčki kolonisti, koje je predvodio neki Viza ili Vizas i po njenu je i naselje dobilo ime Vizantion. Zbog povoljnog geografskog položaja Vizantion je brzo postao važan primorski i trgovački grad, ali pak u antičkom periodu nije zauzeo neku značajniju ulogu.

Zatim su došli Rimljani, i rimski car Septimije Sever (193-211.) je dao da se proširi ovaj grad. Godine 324. Konstantin postaje jedini vladar Rimskog carstva. U to vreme carstvo je zahvatila kriza. Rim, stara prestonica i „glava vaseljene“, već jedan vek bio je napušten kao rezidencija rimskih careva. Konstantin je rezidirao prvo u Trijeru ili Treverorum u današnjoj zapadnoj Nemačkoj, pa zatim u Mediolanumu, današnjem Milanu, u severnoj Italiji. Ipak, Konstantin je uvideo potrebu jedne stalne prestonice za Rimsko carstvo, te je imao da bira ili da obnovi stari Rim, ili da traži novu prestonicu.

Godine 330. Vizantion postaje nova prestonica carstva, sa novim imenom Konstantinopolj. Posle raspada carstva, i gubitka Zapadnog dela, jedino carstvo je postojalo na Istoku sa sedištem u Konstantinopolju. Njeni carevi ne samo što su bili rimski carevi, nego i od "Boga pomazani" prvi i vrhovni vladari svim narodima, najpre Hrišćanima. Za razliku od zapada, na istoku je dominirala Grčka i ostale istočne kulture, i sa gubitkom Zapada nestao je i uticaj zapadno-rimske i latinske kulture, tako da je do 7. veka u istočnom Rimskom carstvu konačno preovladao grčki jezik i zamenio ga. Ovaj vek mnogi današnji istoričari obično smatraju početkom klasične Vizantije, to jest Vizantijskog carstva, kao srenjovekovne države.

Sve do svog kraja 1453. godine, Vizantija je sebe smatrala rimskim carstvom, i svoju zemlju i državu nazivala Romejsko carstvo (Romenija). Vizantinci su sebe nazivali Romejima (Rimljanima), tek posle ovoga dolazile su nacionalne kategorije kao npr. biti Grk, Jermen, pa i Srbin (mada su Grci bili glavni faktor). Dan danas u delovima Grčke postoji izraz Romaoi, što označava domaćeg čoveka, zemljaka.

Kada su Turci Seldžuci (današnji Turci poreklom su tih Seldžuka) krajem 11. i 12. veka osvojili glavni deo vizantijske male Azije - današnje Turske, bili su prozvani kao „Rum-Seldžuk“, rimskim Seldžucima. Srpski car Stefan Dušan je bio car i samodržac Srba i Romenije, ne car Srba i Grka, kako se to danas često opisuje. Vladar Grcima Dušan je bio kao čestnik grčkih strana, grčkih zemalja, kralj Grka itd. sve dok se nije proglasio carem Srbije i Romenije 1346. godine. A i sami Otomani na početku njihove vlade znali su se predstavljati kao islamski gospodari Ruma, tj. Rima.

Osnove Vizantijskog carstva činile su rimsko pravo i državno uređenje, grčki jezik i kultura, i hrišćanska vera i etika. Značajni faktor sile i uticaja u državi postaje crkva, od koje vizantijski carevi dobijaju od 479. godine carsku krunu. Zbog sporova u dogmatskim pitanjima (hristologija = odnos božanskog i ljudskog u Hristu) carstvo slabi. Raskol se završava 431. godine – Drugim Vaseljenskim saborom u Efesu: učenje antiohskog episkopa Nestorija se odbacuje (naglasak ljudske prirode Hrista), a učenje Kirila, aleksandrijskog episkopa, priznaje.

Četvrti Vaseljenski sabor u Halkedonu 451 - monofizitsko učenje (koje kaže da se Hristrova ljudska priroda rastopila u njegovoj božanskoj prirodi, te je Hristos samo Bog) osuđuje se kao jeres; od pape Lava prvog. Blaženi Avgustin je formulisao učenje o dvojnoj prirodi Hristove (duae natura, una persona - dve prirode, jedna ličnost; Hristos je Bogočovek) kao obavezno priznato. Uticaj Germana (i moguće Slovena) na dvoru u prvoj polovini 5. veka se uklanja, uz pomoć maloazijskog plemena Isavrijanaca. Ovi smenjuju Germane koji polaze prema Zapadu (kao npr. Goti). 476. godine germanski vođa Odoakar se priznaje kao rimski patricius (prvak, namesnik) u Italiji. Odoakar je svrgnuo zadnjeg zapadno-rimskog cara Romula Avgustula. Njega pobeđjuju Ostrogoti (istočni Goti), koji će da stvore svoje carstvo u Italiji sve do zapadnog Balkana. Zapadni Goti (Vizigoti) osvajaju danasnju Španiju, Franci glavni deo današnje Francuske i zapadnu Nemačku, Burgundi u jugo-istočnoj Francuskoj i Švajcarskoj, Vandali u severnoj Africi, Britaniju napadaju i naseljavaju germanska plemena, najpre Angli i Sasi.

527-565 - Justinijan, oženjen Teodorom, završava rat sa Persijancima večnim mirom, da bi mogao da povede rat za ponovno zauzimanje teritorija nekadašnjeg Zapadnog rimskog carstva: dobija severnu Afriku 535. godine, Italiju i zapadni Balkan 553, južnu Španiju 554. godine, sa vojvodama Velizarom i Narzesom. Zbog ekonomske i finansijske preopterećenosti izbijaju narodne bune (posebno pristalica Monofizita), posle suzbijanja tzv. "Pobune Nika" (532. godine, po lozinci ustanika "Nika" – na grčkom „pobeđuj“, po nekim izvorima oko 30.000 ubijenih) carev autokratski položaj jeste učvršćen; Justinijan se takođe meša i u crkvene poslove kao "episkop izvan Crkve" (Caesaropapismus - cezaropapizam).

528-535 - kodifikacija rimskog prava (corpus iuris civilis): institucije, digesti i pandekti (udžbenici, spisi antičkih pravnika), "Codex Iustinianus" (zbirka carevih ustava - konstitucije), novele (posle 534. od Justiniana izdati ustavi). Danas svetu najpoznatije što je car Justinijan ostavio, jeste crkva Sv. Sofije (Hagija Sofija) u 'današnjem' Carigradu (Istanbulu). 568. godine Italiju osvajaju Langobardi; jedino Rim, Ravena, Venecija, Napulj i druga mesta, kao i Sicilija ostaju u Vizantiji.

582-602 - Mavrikije (Mavrikios) osniva, posle upada Avara i Slovena na Balkan, tzv. egzarhate (namesništva) za stabiliziranje carstva: u Raveni (italijanski) i Kartagini (severna Afrika). Egzarh ima vojnu i civilnu vlast, zbog čega njegov autoritet raste. 591. godine Mavrikije osvaja Jermeniju.

[Upravnik]

Srednja vizantijska epoha
610-641 - Iraklije (titula: vasilevs - vazileos, antičko-grčki naziv za kralja - umesto imperatora). Grčki postaje zvanični jezik. Sa tematskom uređenjem Iraklije nastavlja delo cara Mavrikija: podela carstva na vojno-administrativne jedinice (teme) pod jednim strategom, koji poseduje vojnu i civilnu vlast nad provincijom. Kolonizacijom vojnika stvaraju se vojnici-zemljoposednici (stratioti); svaki stratiot je vojnik, on dobija posed sa pravom da ga daje u nasledstvo. Iz sredstava sa poseda je trebalo dobijati sredstva za život i vojnu opremu. 626. godine su u isto vreme napadi Avara i Slovena sa jedne, Persijanaca sa druge strane na Vizantiju; 628. godine je pobeda nad Persijancima koji su pre toga Vizantiji oteli Egipat, Siriju, Palestinu, Jerusalim i Jermeniju. Sledi slom Persijskog carstva, i početak arabljanskog osvajanja Persije i celog Irana. Zbog stalnih arapskih napada na istočne granice carstva, Balkansko poluostrvo prepušta se Slovenima, za vreme cara Konstanca II. Pogonatos (641-668) priznaju vrhovnu vlast Vizantije. U to vreme i Srbi i Hrvati 'zvanično' (odnosno najkasnije) dolaze u svoju današnju domovinu. Odvijaju se Arapski napadi (674-678, 717-718) na sam Konstantinopolj, koji Sloveni počinju da nazivaju Carigrad.

717-802 - Sirijska (Isavrijanska) dinastija. Zbog uticaja Judaizma i Islama, dolazi do Ikonoborstva – odbacivanja ikona čije je poštovanje u Vizantiji kao i kod ostalih pravoslavaca jako rasprostranjeno. Na vlast je došao Lav koji je zabranio poštovanje ikona i započinje njihovo uništavanje. Suprotno ikonoborcima stoje Ikonoduli. Najveći borac za ikone i teološko opravdanje ikona dolazi od Sv. Jovana Damaskina, monaha i teologa u manastiru Sv. Save - Mar Saba - kod Jerusalima (Sv. Sava srpski - Rastko Nemanjić - je posetio ovaj manastir, po čijem je osnivaču uzeo svoje monaško ime, i dan danas ima srpskih pravoslavnih monaha u tom manastiru. Tu je Sava dobio svoj "pastirski štap" Sv. Save starijeg, za koji se govorilo da je Sv. Sava stariji ili Osvećeni predvideo da će jednoga dana doći neki plemeniti mladić carskog roda, koji će nositi njegovo ime, i njemu da se preda njegov pastirski štap; Sava je po predanju iz Mar Sabe doneo i ikonu Sv. Bogorodice Trojeručice - hilandarsk).

740. godine je pobeda nad Arapima kod Akroinona. Slede vojni uspesi cara Konstantina petog, arabljani više nisu opasnost za opstanak Vizantije. Ratovi Vizantinaca i Arabljana postaju pogranični ratovi. Arapska ekspanzija ide prema zapadu: osvajanje vizantijske severne Afrike i Španije zapadnih Gota. 751. godine pada Ravena i to je slom poslednje vizantijske vlasti u Italiji, tako da Vizantiji preostaje samo Južna Italija. 800. godine franački kralj Karlo Veliki krunisan je od pape Lava III u Rimu kao rimski car, te dolazi do spoja rimske crkve sa zapadom koji je započeo još papa Stefan II.

752-757 - sa franačkim kraljem Pipinom, sa ovim aktom se završava. Rim napušta Vizantiju i okreće se prema zapadnim narodima. 812. godine Mihail I priznaje Karlu carsku titulu, kao zapadno-rimskom vladaru.

820-867 - vlada Amorejska (frigijska - Frigija, stara antička zemlja u Zapadnoj Maloj Aziji - Turskoj) dinastija, pa usleđuje arapsko osvajanje ostrva Krita. Posle kraja Ikonoboraca i pobede Ikonodula (843. godine), dolazi do novog procvata Vizantije pod Mihailom III.

842-867 - car je Mihail III. Dolazi do propovedanja hrišćanske vere i misioniranje među slovenskim narodima: 'slovenski apostoli' Sv. Ćirilo i Metodije idu u Moravsku. Krštava se bugarski kagan Boris (865), a Srbi primaju hrišćansku veru: u to vreme (oko 850. godine) srpski veliki župan Vlastimir odbija da prizna državnu prevlast Vizantije, i stvara prvu nezavisnu srpsku državu. 863. je vizantijska pobeda nad arapskim emirom od Melitene i to označava početak ofanzivne politike Vizantije na istoku. 867. godine dešava se prvi veći raskol među istočnom i zapadnom Crkvom u tzv. maloj šizmi, za vreme carigradskog patrijarha Fotija.

Tematsko uređenje uzdiže vojnu snagu Vizantije. Vojska se sastavlja od vojnih jedinica iz "tema" i gradskih garda u Carigradu (tzv. tagmata), a ratna mornarica iz primorskih tema i carske flote kod Carigrada. Dolazi do podele državne uprave na logotezije (ministarstva) pod logotecima; glavni logotet jeste dromos, vođa državne politike (kao danas npr. premijer). Proces feudalizacije kroz stvaranje jedne tematske aristokratije i porast manastirskih poseda prave od slobodnih seljaka i stratiota kmetove velikim posednicima. Vizantija mora ponovo da uzima u vojnu službu najamnike. Kontrola nad većim gradovima ostaje u čvrstoj ruci centralne vlasti, kroz zanatske zadruge i organizacije. Sukobi i borbe za prevlast između sluzbeničke (dvorske) aristokratije prestonice i vojne aristokratije u provincijama.


Vrhunac Vizantije (zlatno doba Vizantijskog carstva)
867-1056 - vlada makedonska dinastija, za mnoge najznačajnija i "najvizantijska" dinastija. Sa carevima Vasilije (Vasileios) I i Lavom (Leon) IV dolazi do obnove rimskog prava (zakonici: 3 "vasilike").

Vrhunac carske svevlasti (apsolutizma) - car je izabranik Božiji, a vlada totalna birokratizacija državnog aparata (imalo i svoju lošu stranu, jer se ovo vreme opisuje ikao vreme kada vojnik nije hteo biti vojnik, nego da bude službenik). Obnova vizantijske vlasti u Južnoj Italiji dešava se sa dobijanjem Beneventa (873) i Barija (876). Ali, i vizantiski glavni neprijatelji tog vremena, Arapi (pored Bugara na Balkanu), imaju uspeha: osvajanje Sicilije (902), pljačkanje Soluna (904).

Vizantijsko carstvo u IX i XI veku907. godine ruski napad na Vizantiju je odbijen. Rusi su bili pozvani u pomoć protiv Bugara i njihovog cara Simeona (893-927), koji je bezuspešno pokušavao da osvoji Vizantiju, odnosno Carigrad; ali su se Rusi predomisli, pa su napali samu Vizantiju. Carevi Roman I i Lakapen (920-944) pobeđuju i Ruse (941) i Arape (943). U to vreme, bugarski car Simeon kratko osvaja i Srbiju (923/4) ali je knez Časlav oko 927/8. godine obnavlja.

963-969 - Vojvoda Nićifor (Nikiforos) Fokas (a kasnije i sam vizantijski car) osvaja od Arapa natrag ostrvo Krit (961) i Alepo u Siriji (962), a kao car ostrvo Kipar i Kilikiju u današnjoj jugoistočnoj Turskoj.

969-976 - car Jovan I Cimiskije pobeđuje na dva fronta: Ruse (971) i Bugare (Rusi se konačno prteruju sa Balkana, dok istočna Bugarska postaje vizantijska provincija), a na istoku od Arapa osvaja Siriju i Palestinu. Car Jovan Cimiskije je takođe pokorio i Srbiju, te su srpski župani ponovo morali da prime vazalske dužnosti prema Vizantiji. Isto važi i za Hrvatsku, samo što su hrvatski kraljevi dobrovoljno prihvatili vazalstvo, dobijajući od vizantijskog cara priznanje svoje vlasti.

Međutim, vrhunac vizantijske vlasti biva za vreme vladavine cara Vasilija II (Bugaroubice) od 976. do 1025. Sa venčanjem svoje sestre sa ruskim velikim knezom Vladimirom (989), koji postaje hrišćanin, hrišćanska vera se širi po Rusiji. Ruska Crkva se stavlja u nadležnost carigradskog patrijarha. Kako je car Vasilije II obezbedio vizantijska osvajanja u Siriji protiv arapskih Fatimida (koji su kao kalifi vladali Egiptom, Libijom, severnom Afrikom - današnjim Tunisom, Alžirom, Marokom, a privremeno i Sirijom i Palestinom), Vasilije pobeđuje i zapadnobugarsko ili makedonsko carstvo cara Samuila u dugotrajnim borbama (991-1014), a 1014. godine je konačni poraz Bugara (odnosno Južnih Slovena pod vođstvom cara Samuila) kod Strumice, gde dolazi do oslepljenja oko 14000 bugarskih zarobljenika, a zapadna Bugarska, odnosno Makedonija, postaje vizantiska provincija (1018).

[Upravnik]

Pad Srednjevizantijskog carstva (1025-1204)
Zbog nezaustavljenog feudalizma dolazi do slabljenje fiskalne i vojne snage carstva (ukidanje temate - vojnih provincija), priznanja fiskalne autonomije (sloboda od poreza) velikim posednicima i davanje u zakup poreza, zatim slabljenja vojničkog sistema stratiota (vojničkih seljaka) i uvođenja pronija-sistema (prepuštanja državnog ili "carskog" zemljišta i svaku zaradu iz te zemlje za službu na jedno određeno vreme, u početku za vojnu služu, a kasnije za svaku vrstu službe), stvaranja velike i manje aristokratije (npr. pronijari). Istovremeno se stvara haristikar-sistem, tj. privremeno se preuzimaju crkveni odnosno manastirski posedi, koji se prepuštaju svetovnim upravnicima. Takođe dolazi do prevelikog rasta broja službeničke birokratije u Carigradu, obično na štetu vojske.

1045. je osvajanje Jermenije (poslednje vizantijsko osvajanje na istoku), a 1054. godine je crkveni raskol između istoka i zapada (veliki šizma), otpadanje Rimokatolika od crkve. Nakon izumiranja makedonske dinastije (1059-1078) dolazi nova dinastija (Duka) što uzrokuje napredovanje Normana, Pecenega i Mađara, ali posebno Turaka, i zbog toga dolazi do turske pobede kod Mancikerta (1071) nad Vizantincima, u kojoj vizantijski car Roman IV Diogen gine. Turci osvajaju glavni deo Male Azije, tj. današnje Turske, i stvaraju oko 1080. godine svoju prvu državu na tlu Vizantije, tzv. Rumsku (rimsku) sultaniju. Takođe se obnavlja i srpska država, sa Vojisavljevićima sa središtem u Duklji (prva srpska kraljevina 1077. godine). Vizantija gubi i Hrvatsku (kraljevina 1076. godine), koju 1096 osvaja Ugarska, kao i italijanske provincije koje osvajaju Normani. Vizantiji preostaje, od teritorije koju je imala oko 1050. godine, celo Balkansko poluostrvo (Hrvatska, Srbija, Makedonija, Bugarska, Grčka...), južna Italija, cela današnja Turska, severna Sirija...


Dinastija Komnina (1081-1185)
1081-1118 - car Aleksije I Komnin vodi borbe protiv Normana koji su upali u Albaniju i stigli do Soluna, zatim protiv Pečenega koji su 1090. stigli do samog Carigrada, i protiv Turaka. Ovo predstavlja početak ofanzivne politike i perioda "kad su svi hteli u vojsku". 1082. u Veneciji Mleci za pomoć protiv Normana dobijaju privilegije u carstvu i pravo da po celom carstvu trguju bez plaćanja poreza, što predstavlja početak venecijanske prevlasti na moru, odnosno njihovog trgovinskog carstva i dominacije. 1096. je bio Prvi krstaški pohod gde car Aleksije uspeva da povrati zapadne teritorije Male Azije, i dobije priznatu vrhovnu vlast nad Antiohijom u Siriji.

1118-1143 - car Jovan II pobeđuje Pečenege, bori se protiv Ugarske i Venecije za Dalmaciju i Hrvatsku, pobeđuje Srbiju, koja stupa u vazalstvo Vizantiji, zatim osvaja tzv. Malu Jermeniju na južnoistočnom primorju današnje Turske, i Antiohiju (1138).

1143-1180 - car Manojlo I je pored Aleksija I najvažniji vizantijski vladar ovog perioda. On je pokušao da obnovi vizantijsku vlast u Italiji sa osvajanjem italijanske Ankone, zatim je maštao o osvajanju Rima i restauraciji univerzalnog Rimskog carstva, što dovodi do ekonomskog kolapsa Vizantije. U međuvremenu, Srbi sa Urošem dižu ustanak, a vizantijske borbe se nastavljaju protiv Normana, Ugara i Srba. 1158. godine vrhovna vizantijska vlast je nad krstaškim državama u Siriji i Palestini. 1159. godine, posle pobede nad Ugarskom, dolazi do ponovne vizantijske prevlasti u Srbiji i vizantijskog uticaja i u Hrvatskoj. Vizantija izgleda kao da je ponovo u uzletu i, direktno ili indirektno, vlada skoro na istim teritorijama kao za vreme makedonske dinastije, ali 1175. godine dolazi do saveza Venecije sa Normanima protiv Vizantije, 1176. je vizantijski poraz protiv Turaka kod Misiokefalona, a 1180. Stefan Nemanja diže srpski ustanak, i srpsko-ugarski savez protiv Vizantije. 1185. godine Normani osvajaju ponovo Albaniju i pljačkaju Solun.

1185-1187 - Srbi osvajaju Niš, Skoplje i Sofiju, a Ugarska Bosnu, Beograd i Braničevo.

1185-1204 - vlada dinastija Anđela (Angeloi) u čije vreme Vizantija ide prema svojoj propasti. 1187. godine Bugari dižu ustanak, a Vizantija je primorana da, nakon kratkotrajnog uspeha u Srbiji (1190), prizna samostalnost Bugarske i Srbije. Vizantiji preostaju u Evropi uglavnom grčke teritorije, iste teritorije koje će krstaši 1204. godine da podele među sobom.

Države nastale padom Carigrada 1204 godine1202-1204 - Četvrti krstaški pohod, navodno protiv Egipta, ali vizantijski dužd i tast Stefana Nemanjića, Enriko Dandalo, okreće se protiv Vizantije. 1204. dolazi do osvajanja i pljačkanja Carigrada, što predstavlja najveće pljačkanje u srednjem veku, kao i masakriranje domaćeg stanovništva. Osniva se krstaška država na tlu Vizantije, tzv. Latinsko carstvo. Ono je obuhvatalo današnju Grčku i evropsku Tursku, kao mali deo Male Azije preko puta Carigrada. Vizantiji preostaje Albanija i zapadna Turska, ali dolazi do podele: Albanija i deo zapadne Grčke (Epir) postaje tzv. Epirska despotovina, dok zapadna Mala Azija (Turska) skoro do Ankare postaje Nikejsko carstvo. Treći deo je mali primorski deo na severu današnje Turske, sa gradovima Trapezuntom ili Trabzon - tzv. Trapezuntsko carstvo. Ova tri dela su bila u međusobnom neprijateljstvu zbog nasledstva vizantijskog carstva, ali kao pobednik izlazi Nikejsko carstvo, koje 1261. godine vraća Carigrad i tako konačno da dobija vizantijsko nasleđe.


Slabljenje i pad Vizantije
Značaj Vizantije je bio u odbrani hrišćanske Evrope od Persijanaca, Arapa i Turaka. Zapadnoevropskim narodima pružena je u to vreme mogućnost da se nacionalno razviju. Veliko delo Vizantije jeste hristijanizacija Slovena, prvo Bugara i Srba, a zatim i Rusa. Grčka (pravoslavna) teologija, istočna mistika i monaštvo deluju na Evropu. Takođe, Vizantija je sačuvala i predala duhovno dobro antičkog doba ostalim narodima Evrope kada su oni postali sposobni da ga prihvate.

Pošto su krstaši 1204. osvojili Carigrad i centralne vizantijske teritorije oko današnje Grčke i Carigrada, preostala Vizantija, mada podeljena, organizuje se u tri države: Nikejsko carstvo, po prestonici Nikeji, današnjem Izniku u Turskoj, zatim Trapezuntsko carstvo, sa Trapezuntom ili Trabzonom kao prestonicom, i Epirska despotovina, sa Artom i Janjinom kao prestonicama. Borbu za vizantijsko nasleđe preuzimaju Epirska despotovina (grčki Epir sa Albanijom) i Nikejsko carstvo (zapadni deo današnje Turske), dok se Trapezuntsko carstvo (današnji turski Trabzon na primorju Crnog mora, na međi sa Gruzijom i Jermenijom) već rano izdvaja iz te trke, zadovoljavajući se sa svojim položajem kao hrišćanskom predstražom na istoku. Kao takvo, Trapezuntsko carstvo traje sve do 1461. godine. U Srbiji vlada Stefan Nemanjić "Prvovenčani" (1196-1227).

U Epirskoj despotovini, epirski ratoborni despot Teodor I (1215-1230) vodi borbe protiv Srbije, Bugarske i Latinskog carstva i osvaja Solun od krstaša ili Latina 1224. godine, što ga dovodi u sukob sa Nikejskim carstvom.

Nikejsko carstvo sebe smatra dalje Romanijom (Vizantijom) i vizantijsku tradiciju vodi dalje car Teodor I Laskarios (1204-1222). U tome mu pomaže vaseljenski patrijarh, koji je svoje sedište iz Carigrada premestio u Nikeju. Tako je i vaseljenski patrijarh Manojlo Sarantena u Nikeji ustanovio srpsku Crkvu, Savu Nemanjića uvodeći u čin pravoslavnog arhiepiskopa srpskih i pomorskih zemalja (1217). Car Teodor traži takođe savez sa Bugarima, i zajedno sa Bugarima pobeđuje Latine (krstaše) 1205. kod Adrianopoljaa.

1222-1254 - car Jovan III Vatac oduzima od Latinskog cartsva teritorije u Evropi, osvaja 1246. Solun i pobeđuje sve svoje rivale (Epir i Bugarsku).

1258-1282 - car Mihailo VIII Paleolog pobeđuje konačno Latinsko carstvo. 1259. godine boj kod Pelagonije i pobeda nad koalicijom Epira sa Sicilijom i Srbijom predstavlja propast tzv. francuske viteške vlasti. U Moreji na Peloponezu stvara se novi vizantijski centar sa gradom Mistrom. 1261. godine je osvajanje Carigrada i samim tim kraj Latinskog carstva. Car Mihailo kao i vaseljenski patrijarh svečano se vraćaju u staru i slavnu vizantijsku prestonicu. Vizantijsko carstvo obuhvata Carigrad, Epir i Tesaliju, odnosno centralnu i severnu Grčku, evropski deo današnje Turske, severnozapadni deo današnje Turske (istočno do danasnjih gradova Denizli, Kutahya i Zonguldak), Makedoniju, južnu Bugarsku, centralnu Albaniju i centralni Peloponez. U to vreme, Vizantija je mnogo izgubila od starog sjaja, ali je svoj duhovni uticaj zadržala najpre među pravoslavnim narodima. Međutim, sa smanjivanjem svojih teritorija Vizantija dobija i jednu novu državnu misao: počinje sebe da smatra sve više jednom grčkom državom, tako da Vizantija tog doba postaje sve više jedno grčko carstvo. U centralnoj Grčkoj oko Atine i severnog Peloponeza i dalje vladaju Latini (Atinsko vojvodstvo i Ahajska kneževina). Car Mihailo pak traži diplomatske odnose sa Francuskom, Mongolima, a posebno sa papom, ali 1274. crkvena unija Lionskog sabora ne može da se ostvari, dok u Srbiji vlada kralj Uroš Veliki (1243-1276).

1282-1328 - za vreme vladavine cara Andronika II, u Vizantiji je bilo sve većeg uticaja crkve i monaštva (Sveta Gora), pa država zapada u epohu građanskih ratova (1321-1354).

1328-1354 - Jovan Kantakuzin, oslonjen na tzv. Isihaste, monaški pokret, proglašava se carem. U građanskom ratu sa tzv. Zilotima mešaju se i Srbi i Turci. Posebno srpski car Stefan Dušan napreduje i osvaja od Vizantije celu Makedoniju (osim Soluna), Tesaliju, Epir i Etoliju - tj. centralnu i severnu Grčku i Albaniju, sebe proglašavajući carem Srba i Vizantije. Dušan se predstavlja kao branitelj legitimnog vizantijskog cara, ali se Kantakuzin već 1347. uz tursku pomoć vraća na presto. 1349. godine, međutim, Turci (Osmanlije) osvajaju skoro celu vizantijsku Malu Aziju, Vizantiji preostaje samo Trakija sa Carigradom, Solun, i Mistra na Peloponezu. 1354 Turci osvajaju Galipolje, i prelaze u Evropu, a Jovan Kantakuzin se povlači i postaje monah.

1354-1391 - car je Jovan V, a 1361. Turci osvajaju Adrianopolj (Jedrene), koji postaje osmanlijska prestonica sve do 1453. Car Jovan V mora da prihvati vrhovnu vlast Osmanlija. Osmanlije pobeđuju i Srbe (1371. na Marici i 1389. na Kosovu). 1396. godine je krstaški pohod na Turke pod vođstvom Ugarske koji propada.


1391-1425 - car Manojlo II putuje kroz Evropu (1399-1402) moleći pomoć protiv Turaka. Olakšanje situacije donosi turski poraz od Mongola 1402. godine, koje hrišćanske države ne iskorišćavaju, dok je Vizantija sama, smanjena uglavnom na Carigrad, Solun i Mistru, slaba da pokrene ozbiljne korake protiv Osmanlija. 1422. godine dolazi do prve turske opsade Carigrada.

1425-1448 - car Jovan VIII nada se pomoći sa zapada. Papa za uzvrat traži pokatoličenje Vizanitje. Car proglašava crkvenu uniju sa papom posle sabora u Fijaencu/Florencu 1439. Međutim, zapadna pomoć protiv Turaka izostaje, dok pravoslavna crkva odbija uniju, a narod žestoko protestuje protiv sklapanja unije sa katolicima. Kako Isidor, kijevski mitropolit, priznaje uniju, ruska crkva se odvaja od carigradske. Krstaške pohode pod vođstvom Ugara (Janoš Hunjadi) Osmanlije razbijaju kod Varne (1444) i na Kosovu (1448).

1448-1453 - car je Konstantin XI Paleolog (ili Dragaš, po majci Srpkinji Jeleni Dragaš), a Osmanlije dalje napadaju Carigrad, i 1453. je nova opsada Carigarda. 29. maja 1453. je pad Carigrada posle duge opsade i junačke odbrane u kojo život u uličnim borbama gubi i poslednji vizantijski car, što predstavlja kraj Vizantije(Pad Carigrada (1453)).Poslednje vizantijske ili grčke državice osvajaju Turci: 1460. Moreju i 1461. Trapezunt. Srbija pada u periodu do 1485. godine, a glavnu srpsku državu, Srpsku despotovinu i Smederevo, Osmanlije osvajaju 1459. godine.

Na mesto Vizantije dolazi nova azijsko-evropska imperija Osmanlija, koja preti hrišćanskoj Evropi. Sledi prenošenje kulturnog nasledstva antičkog doba kroz vizantiske naučnike u Italiju (početak humanizma) i prelaz državnog nasledstva i predvođenje pravoslavne crkve.